کد مطلب:43183 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:27

گنجینه پرسمان » حديث شناسي

تفسير فرازهاي چهاردهم و پانزدهم خطبه صد و چهل و هشتم نهج‎البلاغه كه درباره تعليل پيمان‎شكني طلحه و زبير بيان شده چيست؟

«وَ لِكُلِّ ضَلَّةٍ عِلَّةٌ، وَ لِكُلِّ ناكِثٍ شُبْهَةٌ» [و براي هر گمراهي علتي و براي هر پيمان‎شكني شبهه‎ايست.]
آن دو پيمان‎شكن با اعراض از اميرالمؤمنين(ع) گمراه گشتند. اين گمراهي مانند ديگر پديده‎ها معلول علتي است. علت در پديده‎هاي انساني بر دو قسمت عمده تقسيم مي‎گردد: علل اختياري و علل غيراختياري. 1ـ علل اختياري گمراهي‎ها ـ اموري هستند كه انسان توانايي جلوگيري و امتناع از آنها را دارا است، مانند هوسبازي‎ها، خودكامگي‎ها، كبر و نخوت، سلطه‎جويي و غيرذلك. ريشة اساسي اين امور اگرچه غيراختياري مي‎باشد، با اين حال رويانيدن و به فعليت رسانيدن و بهره‎برداري از آن ريشه‎ها اختياري است. توضيح اينكه ريشة هوسبازي‎ها و خودكامگي‎ها كه عبارتست از تمايل به لذت و نشاط، قطعاً حقيقتي است مربوط به اصل خلقت آدمي و اختيار در آن راهي ندارد، ولي اگر انسان تعقل و وجدان كمال‎جوي خود را به كار بيندازد و از تجارب بسيار فراواني كه از مشاهده نتائج هوسبازيها و خودكامگي‎هاي بي‎قيد و شرط، بدست آمده است، مي‎تواند تمايل به لذت را در مسير معتدل مهار كند و مطابق اصول عقلي و وجداني از آن استفاده كند. حال، اگر يك انسان با داشتن اين توانايي، همت به تعديل و مهار كردن تمايل به لذت نگمارد، قطعي است كه بيماري هوسراني و خودكامگي‎ها به سراغش آمده دود از دودمان شخصيت او برخواهد آورد. 2ـ علل غيراختياري گمراهي‎ها با نظر به معناي گمراهي كه باردار ضد ارزش است، نمي‎تواند علل غيراختياري داشته باشد، به اين معني كه اگر آن علل و عواملي كه موجب انحراف انسان از اصول و مباني اخلاق والاي انساني مي‎گردد، خارج از اختيار انسان باشند، بديهي است كه آن انحراف را نمي‎توان گمراهي ضدارزشي قلمداد نمود. مانند غوطه خوردن در جهل به جهت دسترس نبودن عوامل و وسائل علم و محروميت از اخلاق به جهت احاطة عوامل اضطراري و جبري به انسان. بدانجهت كه اميرالمؤمنين(ع) طلحه و زبير را بارها توبيخ و نابكاري آنان را گوشزد فرموده و از طرف ديگر آن دو با كمال اختيار روياروي اميرالمؤمنين(ع) به مبارزه و پيكار برخاستند، لذا قطعي است كه علت گمراهي آن دو نفر اختياري بوده است. و اما اينكه مي‎فرمايد: «و براي هر پيمان‎شكني شبهه‎ايست» با توجه به تقسيم علل گمراهي به اختياري و غيراختياري، و اينكه گمراهي طلحه و زبير مستند به علل اختياري بوده است، حتمي است كه منظور اميرالمؤمنين(ع) از «شبهه» آن ابهام و اشتباه است كه مستند به مقدمات اختياري است، يعني اگر هم آن دو شيخ در قضية قتل عثمان در ابهام و شبهه بودند، خود آنان از قضاياي اصلي كه يكي از آنها برائت ذمّة اميرالمؤمنين(ع) از حادثة عثمان بوده است، مطلع بودند و آن دو چون در متن وقايع بودند مي‎دانستند كه آن حضرت تا حدود توانايي كه داشت از قتل عثمان جلوگيري كرده است. با اين حال ممكن است تلقينات و اغواگريهايي كه دربارة آن حادثه شيوع پيدا كرده بود. تدريجاً در اواخر آن دو را به شبهه و ابهام انداخته بوده است. ولي آن تلقينات و اغواگريها نمي‎بايست اشخاصي مانند آن دو نفر را تحت تأثير قرار داده و موجب شكاف عميق در ميان جوامع اسلامي شود كه در نتيجه غائلة نابكارانة صفين و خوارج راه بيفتد.

---

ترجمه و تفسير نهج‎البلاغه ج 24
آية الله محمدتقي جعفري